Moved Permanently

Son zamanlar Azərbaycanda ictimai sektorun leksikonuna ironiya yüklü təzə bir ifadə daxil  olub- “əsl islam bu deyil”.  Hazırda dünyanın müxtəlif bölgələrində baş verən terror aksiyalarının ardından çıxan terrorçuların, az qala,  hamısı islam dinini bayraq edənlərdir. Müxtəlif məzhəblərin, zorakılığı təbliğ edən ideologiyaların  təmsilçiləri “islam naminə edirik” deyirlər.  Bəs əsl islam nədi, nə deyir? Müsahibimiz ilahiyyatçı alim, dossent Şahin Əhmədoğlu ilə müsahibəmiz də bu barədədir.  

-    Şahin bəy,  niyə ilahiyyatı ixtisas kimi seçdiniz? 

-    Uşaqlıq illərim Sovetlərin son dövrlərinə təsadüf edir. Mərhum babam Molla Musa bölgəmizin tanınmış və savadlı alimlərindən idi. O, Sovetlərin ən sərt vaxtlarında belə dini öyrənmiş və bu dinin təbliğatını aparmışdı. Mənim də dinlə tanışlığım balaca vaxtlarımdan babamın Quranı öyrətməsiylə başlamışdı. Heyif ki, babamdan kifayət qədər elm öyrənmədən  dünyadan köçdü. Ondan sonra özüm din haqqında məlumatlar axtarmağa və oxumağa başladım. Bu ərəfədə öz-özümə suallar verir, cavablarını tapmağa çalışırdım. Məsələn soruşurdum ki niyə din var, niyə müsəlmanların onlarca məzhəbi var, bunların səbəbləri nədi? Tək bir məzhəb olsaydı, olmazdımı? O dövrlərdə xəbərlər programında - siyasi icmal qismində Qabil Hüseynli daha çox şərhlər verirdi- həmişə Orta Şərqdəki münaqişələrdən bəhs edirdi. Diqqətimi xüsusilə o çəkirdi ki, niyə Orta Şərqdə bu qədər münaqişə var? Böyüdükcə, məlumatlandıqca bunların səbəblərini daha dərindən başa düşürdüm. 

Ancaq suallarımın hamısına cavab tapa bilmirdim. Buna gorə də ilahiyat elmləri haqqında daha dərindən biliyə sahib olmaq istəyim hər keçən gün artırdı. Elə oldu ki, Azərbaycan Türkiyə universitetlərinə tələbə göndərməyə başladı. Həyatımın dönüm nöqtəsi də bu tarixdən başlamış oldu. Bu minvalla da 1992-ci ildə Böyük Tələbə Proyekti çərçivəsində keçirilən qəbul imtahanlarında Ankara Universiteti İlahiyat Fakultəsinə daxil oldum və bu sahədə ilk elmi biliklərə yiyələnməyə başladım. Onu da deyim ki,
bizim Ankara İlahiyat fakultəsi İslam dünyasının ən məşhur fakultələrindən biri olması ilə fərqlənir.  Bu da bizim yetişməyimizdə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Daha sonra uşaqlığımın xəyalı olan İslam məzhəbləri tarixi kursunda təhsilimi davam etdirdim. Bir şeyi başa düşdüm ki, məzhəblər din deyil, dinin anlaşılma şəkilləridir. Bir başqa ifadəylə məzhəblər modern dövrümüzün partiyalarıdır. İlahiyat və məzhəblərin tədqiqatında bir məqsədim var, o da bu dini, İslamı doğru anlamaq və doğru anlatmaqdır.

"Məzhəblər modern dövrümüzün partiyalarıdır"

-    Məktəbdə Qədim dünya Tarixi dərsliyində ibtidai formada dinin konkret yaranma səbəbi göstərilir- ibtdai insanın qorxuları onu məcbur eləyirdi ki, izah eləyə bilmədiyi təbiət hadisələrini fövqəl qüvvələrə şamil eləsin. Bəs necə oldu ki, dünya inkişaf edəndən, hər şeyin elmi səbəbi tapılandan sonra (ya da tapılması asanlaşanda) dinlər də böyüdülər, gücləndilər?
- İnsan var olduğu gündən bəri təbiəti, yaşamı, həyatı, özünü dərk etməyə çalışır. Bəzi şeylər var ki, onu dərk etmək həqiqətən çətin məsələdir. Məsələn, insanın necə yaranması,  ölümdən sonra axirət və s. kimi düşüncələr insan beynini uzun əsrlərdir ki, məşğul edir. Bizim inancımıza görə ilk  insan atamız Adəmdir. Adəm də Allaha inanan və ona iman edən ilk insandır. Bizə məktəblərdə öyrədilən daha çox qorxunun nəticəsində insanın bir şeyə inanma ehtiyacı hiss etməsidir. Deyək ki, bu qədim dövrlər üçün məqbuldur. Günümüzdə isə bu qorxu ortadan qalxıb. Artıq təbiət hadisələri insanı o qədər də qorxutmur. Bəşəriyyət isə  bir Yaradana inanmağa davam edir.  Həqiqətən, qorxu üzərinə bir inanc sistemi qurulmuş olsaydı, indi gərək insanların böyük əksəriyyəti inanmayaydı.  Ancaq elm və texnologiya inkişaf etdikcə kainatda heç bir şeyin təsadüf olmadığı aşkarlanır. Bu da insanı daha çox inanmağa istiqamətləndirir. 

"Dinsiz insanlar ola bilər, ancaq dinsiz cəmiyyətlər yoxdur"

 -  XXI əsrdə dinin yeri hardadı? 

- Din həm siyasi, həm də sosial həyatımızın mərkəzində yer alır. Yuxarıda da ifadə etdiyim kimi, elm və texnologiya bu qədər inkişaf edir, ancaq insanlar dinlərindən vaz keçmirlər. Bunun bir izahı olmalı deyilmi? Bunu bəsit misallarla, ya da elmi-məntiqi izahı olmadan açıqlamaq mümkündürmü? Din insan həyatını tənzim edən bir sistemdir. Bunu dünyanın gəlmiş- keçmiş ən böyük alimləri belə etiraf edir. Bir iki nəfərin inancsız olması həqiqəti dəyişdirməz. Bir başqa ifadəylə “Günəşi palçıqla suvamaq olmaz”.  İstər Qərb istər, Şərq cəmiyyətlərində dinə olan tələbat günü gündən artır. Çünki din fitridir, bu insanın yaradılışında var. Bir də dinsiz insanlar ola bilər, ancaq dinsiz cəmiyyətlər yoxdur.

"Din insan həyatını tənzim edən bir sistemdir"

- FB-da yazdığınız son statuslardan birində “son səslənişdə, oxumaq var, elm var, təfəkkür var, hörmət var, ədalət var, haqq var, hüquq var” demisiniz. Necə olur ki, bu qədər hikmətlər toplanmış bir dinin kitabını onun ümməti yanlış anlayır?  Və ya  niyə bu gün hikmətlər kitabının ümməti dünyanın qorxulu yuxularından birinə çevrillib? 
- Müsəlmanların içinə düşdüyü indiki ağır durum ciddi problemlərin olduğundan xəbər verir. Həqiqəti gizlətmək olmaz, o bir gün özünü biruzə verəcəkdir. Təəssüf ki, bu gün müsəlmanların yaşadığı coğrafiyanın böyük bir qismində, qan, göz yaşı, savaş var. Barış dini olan islamın mənsubu olan müsəlmanların bu vəziyyətə düşməsi hamımızı çox narahat edir. Ancaq islamı araşdıranda, onun, insanın yaşam haqqının qutsal olduğunu xüsusilə vurgulayan bir din olduğunu görürük. İslama görə haqsız yerə bir insanı öldürmək bütün bəşəriyyəti öldürmək deməkdir. Yenə İslama və onun müqəddəs kitabı olan Quran-ı Kərimə baxdıqda onun nə qədər mütərəqqi olduğunu görürük. İslam inanc sisteminin mərkəzində insan var. Bu din birbaşa insana xitab edir. Ümumiləşdirdikdə İslam ədalətin tətbiqini, insanın ağlını istifadə etməsini istəyir. Çünkü insanı digər varlıqlardan ayıran əsas xüsusiyyət onun ağıllı və ədalətli  olmasıdır. Bu da onun azad olduğunu isbat edir. İslama görə azad, hürr olmayan məsuliyyət daşımır.
Bu gün müsəlmanların ağır vəziyyətinin səbəbi kimi islamə göstərmək kor cahillikdən başqa bir şey deyil. İnsan şərəfinin qorunmasını, ucaldılmasını əmr edən bir din və onun müqəddəs kitabı haqqında bu kimi fikirlərin səsləndirilməsi həqiqəti əks etdirmir. Əlbəttə, hamının öz fikrini bəyan etmək kimi azadlığı var. Buna kiminsə əngəl olması kökündən yanlışdır. Ancaq bir mövzu haqqında fikir bəyan edərkən qarşıdakıların -istər inansın, istər inanmasın- şəxisyyətinə qarşı hər hansı bir təhqirə yol verilməməlidir. Bu kimi kontrolsuz açıqlamalar cəmiyyət daxilində fitnə-fəsadların ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. Buna görə də daha diqqətli olmaq məcburiyyətindəyik. Dediyiniz “qorxulu yuxuya” dönüşməyimizin daxili və xarici səbəbləri vardır. Quran - oxumağı əmr edən ilahi kitabdır. İnsanın bilik sahibi olması, müxtəlif incəlikləri öyrənməsi, təbiəti və insanı dərk etməsi üçün oxuması mütləqdir. Quran da, məhz, bu prinsiplərdən yola çıxaraq “oxu” əmriylə başlayıb. Elmi də oxuyaraq, təfəkkür edərək əldə edirik. İslamla elmi bir-birinin ziddi kimi göstərmək istəyənlər islamın ilk əmri olan “oxu”-dan nəyi qəsd etdiyini görmək istəmirlər. Ancaq ilk əmr “oxu” olsa da, müsəlmanlar oxumurlar. İndi, müsəlmanlar oxumadığı üçün bunun səbəbkarının islam və ya onun kitabı Quran olduğunu söyləyə bilərikmi? Sualların da doğru qoyulması lazımdır. Bizim geri qalmağımızın səbəbi din deyil, İslam deyil. Necə ki, xristiyan bir cəmiyyətdə bir xristiyan bir hadisə törətdikdə bütünüylə xristıyanlıq günahlandırılmadğı kimi, müsəlmanların etidklərindən ötrü də İslam günahlandırıla bilməz. 

"İslam inanc sisteminin mərkəzində insan var"

-     Həmin statusunuz bir müsahibəyə reaksiya idi anladığım qədərilə. Jurnalist Vüsal Məmmədov müsahibəsində dinlər, konkret İslam dini, onun kitabı haqqında çox sərt danışsa da, həqiqətləri deyib. Həqiqət necə fəsad yarada bilər? 

Bilirsiniz, ən sərt tənqidləri səsləndirmək olar. İnandığınızı da, inanmadığınızı da ifadə edə bilərsiniz. Ancaq bu dediklərinin cəmiyyətə hansı faydasının olub-olmadığını da düşünmək lazımdır. Məşhur bir kəlam var. “Söz ağzından çıxana qədər sən onun ağası, ağızdan çıxandan sonra onun köləsi olursan”. Dini duygular min illərdir insanların həyatlarını, məişətlərini tənzimləyir. İstər FB-dəki statuslarım, istər də köşə yazılarım, konfranslarım və dərs dediyim auditoriyada öz tənqidi fikirlərimi ardıcıllıqa davam etdirirəm. Çünkü elm adamı yanlışları müəyyən edəcək, görəcək, sonra onları dilə gətirəcək və həlli yollarını göstərəcək. Bir böyüyümüzün məşhur deyimiylə, “Əvvəlcə haqqın nə olduğunu biləcəksən, ancaq bu kifayət deyil. Sonra onu dilə gətirəcəksən, bu da kifayət deyil. Sonra da onu müdafiə edəcəksən”. Cəmiyyəti və onun dünya görüşünü tənqid edərkən də bu prizmadan yanaşmaq lazımdır. Daha dəqiq ifadə edim, yıxıcı, yaralayıcı tənqid deyil, yaradıcı, sağlamlaşdırıcı və bərpaedici tənqid ən doğru metoddur. 

"Müsəlmanlar oxumursa, bunun səbəbkarının İslam və ya onun kitabı Quran olduğunu söyləyə bilərikmi?"

İslamın elmdən uzaq bir din olduğunu ifadə etmək isə cahillikdir. Çünkü Quranda onlarca ayətdə elmlə əlaqədar məlumatlar yer alır. Bunlar yer kürəsi, günəş, ay, ulduzlar, dağlar, təbiət, insan və insanın yaradalışı kimi mövzuları əhatə edir. İslamla elmin əlaqəsinin olmadığını söyləyənlər zəhmət çəkib bu ayətlərə diqqət yetirsinlər. 
“Günəş də (qüdrət əlamətlərimizdən biri kimi) özü üçün müəyyən olunmuş yerdə seyr edər. Bu, yenilməz qüvvət sahibi olan, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmüdür).  Biz ay üçün mənzillər müəyyən etdik. Nəhayət, o (həmin mənzilləri başa vurduqdan sonra) dönüb xurma ağacının qurumuş əyri budağı kimi (hilal şəklində) olar.  Nə günəş aya çatar (yetişər), nə də gecə gündüzü ötə bilər. (Günəş, ay və ulduzların) hər biri (özünə məxsus) bir göydə (öz hədəqəsində, öz dairəsində) üzər.” (Yasin suresi 38-40). 
Diqqət edirsinizsə, burada günəş, ay, ulduzlar haqqında elmi bir yanaşma var. Həm də 1400 il əvvəl. Yaxşı, bunlar elm deyilsə və yaxud da elm haqqında məlumat deyilsə, bəs nədir? Yenə elmlə əlaqədar bir neçə ayəti əlavə edim ki, bu da bilməyənlər üçün faydalı olsun.
“Günəş və ay müəyyən bir ölçü ilə (hərəkət edər). Otlar da, ağaclar da (Allaha) səcdə edər! Göyü, O ucaltdı, tərəzini (ədalət tərəzisini) O qoydu! Ona görə ki, çəkidə həddi aşmayasınız (insafı əldən verməyəsiniz)” (Rəman surəsi: 5-8)
“Məgər Biz yeri döşək etmədikmi?! Dağları da dirək?! Biz sizləri (erkək və dişi olmaqla) cüt-cüt yaratdıq. Yuxunuzu da istirahət etdik. Biz gecəni (hər şeyi bürüyən) örtük etdik. Gündüzü isə dolanışıq (ruzi qazanmaq) vaxtı etdik. Üstünüzdə yeddi (qat) möhkəm (göy) qurduq. Sizin üçün çox parlaq bir çıxar (günəş) yaratdıq. (Küləklərin sıxdığı) buludlardan şırıl-şırıl tökülən yağmur endirdik ki, onunla dən və bitki yetişdirək, eləcə də (ağacları bir-birinə) sarmaşan bağlar…” (Nəbə surəsi: 6-16)
“Biz (buludla) yüklənmiş (bitkilərə, ağaclara həyat verən, onları tozlandıran) külək göndərdik, göydən yağmur endirib sizə su verdik (içirtdik). Yoxsa onu yığıb saxlayan (bir yerə toplayan) siz deyilsiniz! (Allah yağış suyunu saxlayıb istədiyi vaxt, istədiyi yerə yağdırar).” (Hicr surəsi: 22)
“Biz göyü qüdrətimizlə (qüdrət əlimizlə) yaratdıq və Biz (istədiyimiz hər şeyi yaratmağa) qadirik. (Və ya: Biz göyü qüdrətimizlə yaratdıq və Biz onu genişləndirməkdəyik)” (Zariat surəsi: 47)
Əgər islam dini elmdən uzaq olsaydı, onun peyğəmbəri elm öyrənməyi və öyrətməyi təşviq etməzdi. Məsələn, “Elm öyrənmək hər qadın və kişiyə fərzdir”, “Elmi beşikdən məzara qədər öyrənin”,  “Elm Çində də olsa, onun arxasınca gedin”, “ Elm İslamın həyatı, imanın sütunudur”,  “Heç kimsə, cəhalətlə əziz, elmlə də zəlil olmaz”, “Elm, mənim və digər peyğəmbərlərin irsidir. Kim də mənə varis olursa, Cənnətdə mənimlə bir yerdədir.”  kimi elmin öyrənilməsi haqqında yüzlərlə hədis var. 
Nümunə kimi göstərilən bu ayət və hədislər, İslam dininin elmə nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərmək üçün kifayətdir. Bunları görməməzlikdən gəlmək ədalətsizlikdən, haqsızlıqdan, oxumuş cahillikdən başqa bir şey deyil!

"İslamın elmdən uzaq bir din olduğunu ifadə etmək  cahillikdir"

-    Bu gün bütün dünya bir kənara, konkret Azərbaycanda din pərdəsi adı altında xalqı köləliyə, itaətə alışdırmaq istəyənlər var- özləri də elə-belə adamlar deyil. Adlarının qarşısında alim, professor titulları olan adamlar... 

-    Tanrı insanı hürr, azad və müstəqil yaradıb. Çünkü inanmaq və hesabat vermək üçün hürriyət lazımdır. Azərbaycandakı təməl problemlərdən biri ki, -mən bu məsələni müxtəlif vasitələrlə dəfələrlə ifadə etmişəm- din sahəsindəki boşluqdur. Əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olan bir ölkədə bir-iki fakultə xaric, din tədrisinin olmaması böyük bir problem olaraq qalmaqda davam edir. Belə olan halda insanımız din haqqındakı məlumatları necə əldə edəcək? Din sahəsində mütəxəssislərin olduğu söylənsə də, onlardan kifayət qədər istifadə edilmir. İstər Qafqaz Ruhani İdarəsi, istər Din İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin dinin tədris edilməsi ilə əlaqədar hər hansı konseptual  bir programının olduğunu söyləmək çətindir. Unutmamaq lazımdır ki, hürr insanı kölələşdirmək mümkün deyil. Kölələşdirmək üçün insanları cahil qoymaq lazımdır. Son illərdə təhsil sahəsindəki düşüşün -bunu rəsmi qurumlarımız özləri də etiraf edirlər- buna istiqamətləndiyini söyləmək mümkündür. Buna əlavə olaraq elm azad olmayandan sonra insanların adlarının qarşısında alim, professor, akademik yazılmasının heçbir mənası yoxdur. Məşhur “Qabusnamə”dən elmlə bağlı bir hissəni paylaşmaq istərdim. Bu, islam mədəniyyətində elmə verilən əhəmiyyətin dərk edilməsi nöqteyi- nəzərindən düşündürücüdür: “Oğul! .... ən böyük elm din elmidir, çünkü onun əsası Tanrı, törəməsi qoyduğu qanunlar, səmərəsi isə dünya malıdır. Deməli, ey oğul, bacardıqca din elminə də yiyələnməyə çalış. Müvəffəq olsan, əvvəlcə dinin əsaslarını öyrən, sonra isə törəmələrinə keç, çünkü əsası bilmədən törəməyə keçmək, əsli bilmədən fər’ə keçmək təqlid hesab olunur”. 
“Elmi yaxşı öyrən, öyrəndiyini isə yaxşı ibarələrlə ifadə et ki, mənasız müddəa, yersiz söz, yararsız moizə üçün xəcalət çəkməyəsən. Hər nə desən, xofla rica arasında de, bir dəfəliyə xalqı Allahla qorxudub, ümidini kəsmə, bir dəfəliyə də hamını başdantutma savab etməmiş, cənnətə göndərmə. Nədə mahirsənsə, nəyi yaxşı bilirsənsə, o barədə də çox danış ki, sözünə əsassız müddəalar olmasın, əsassız müddəaların bəhrəsi həmişə rüsvayçılıq olar.”  (Qabusnamə, Bakı 1989, s. 137,139)