Moved Permanently

Ankara səfərində Türkiyədə yaşayan həmyerlimiz, politoloq, hazırda TOBB İqtisadiyyat və Texnologiya Universitetinin beynəlxalq əlaqələr fakültəsində dərs deyən professor Toğrul İsmayılla görüşüb, elə türklərin diliylə desək, məmləkət söhbəti etdik. Referendum keçirmə ərəfəsində olan Türkiyənin bugünkü durumunu azərbaycanlı politoloqun dilindən eşitdik. Ölkədə Rusiyanı, geopolitikanı bilən bir siyasi xadim kimi nüfuza sahib olan Toğrul İsmayıl elə söhbətimizə Türkiyə və Rusiya münasibətlərinin böhran dövründən və həmin dövrdə bir mütəxəssis kimi verdiyi təkliflərdən söz açaraq başladı:

– Türkiyədə belə böhran dövrlərində və ya hər hansı məsələdə mütəxəssislərin fikirlərinə və məsləhətlərinə baş vrururlar. Biz də öz fikirlərimizi deyirik. Təyyarə böhranında Rusiyadan fərqli olaraq, Türkiyə üçün əsas olan ən azı sadə rus vətəndaşlarının gediş-gəlişini əngəlləyəcək addım atmamaq, Rusiya toplumu qarşısında Türkiyənin nüfuzunu aşağı salmamaq məsələsi idi. Bu barədə təkliflərimizi verdik. İkincisi, Rusiyanı bilən bir mütəxəssis kimi dediyimiz məsələlər olduğu kimi gerçəkləşdi, təxminlərimiz özünü doğrultdu. Türkiyənin Xarici İşlər Nazirliyi ilə, prezidentin müşavirləriylə bu kimi məsələlərlə bağlı mütəmadi görüşlərimiz olur. Fərqli toplantılarda ruslarla da bir araya gəlib fikir mübadiləsi aparırıq. Rus səfirin öldürülməsindən 3 gün  əvvəl də ruslarla bir görüşümüz vardı, rus və türk heyəti birlikdə problemlərin həlli yollarından danışdıq. Amma 3 gün sonra yeni problem ortaya çıxdı: sui-qəsd gerçəkləşdirildi.

– Səfirin öldürüldüyü gecə Azərbaycanda da bir panika yaşandı ki, münasibətlər təzəcə qaydasına düşmüşdü, “Rusiyanın Türkiyəyə cavabı ağır olacaq” kimi versiyalar səsləndi. Amma belə bir şey olmadı, Rusiya sakitlik nümayiş etdirdi...

– Təyyarə böhranı ilə səfirin öldürülməsi məsələsini qarışdırmamaq lazımdır. Səfir, elçi barış deməkdir. Elçilərin burdakı fəaliyyəti iki ölkə arasındakı münasibətləri qaydasında saxlamaqdır. Karlov da bu mənada tanınan biri idi, münasibətlərin normallaşmasında böyük əməyi vardı. Ancaq onun öldürülməsi, təbii ki, əlaqələrə zərbə vurulması deməkdir. Baxmaq lazım idi ki, bu, kimin işinə yarayır? Görünən o idi ki, iki ölkənin yaxınlaşmasını istəməyən qüvvələr tərəfindən həyata keçirilmiş olay idi. Hələ məhkəmə işi davam edir, buna görə də konkret ad çəkmək mümkün deyil. Amma məsələnin mahiyyətini hər iki ölkə rəhbəri yaxşı başa düşür. Rusiya təyyarəsinin vurulması başqa məsələ idi. Rusiyanın supergüc kimi bölgəyə girməsi ilə Türkiyə rus təyyarəsini vurmaqla Rusiya prezidenti Putinin imicini zədələmişdi. Ona görə bir az fərqli yanaşma vardı. Açığı, səfirin öldürülməsindən mən də ciddi şəkildə narahat oldum. Çünki böhran yeni bitmişdi və Türkiyə təyyarə olayında Rusiyadan adekvat olmayan reaksiya görmüşdü. Eyni reaksiyanı gözləmək başadüşülən idi. Amma bu dəfə heç bir ölkə böhran yaratmadı. Lakin böhran olmayacaq demək çox erkəndir. Münasibətlər hələ tam yerinə oturmayıb. Bugünkü Rusiya-Türkiyə münaisbətləri uçaq olayından əvvəlki vəziyyətdən daha pisdir. Hər iki ölükə bu münasibəti düzəltməyə çalışır.

– Donald Tramp prezident seçildikdən sonra ABŞ və Rusiyanın yaxın görünməsi ölkələri qorxuya salıb. Sizcə, bu qorxuya əsas var?

– ABŞ-la Rusiyanın bəlli məsələlərdə yaxınlığı ola bilər. Bu da Suriya məsələsində imkansızdır. Ümumilikdə Rusiyayla Amerikanın yaxınlaşması bu gün üçün aktual deyil. Bu yaxınlaşma təkcə prezidentin istəyindən asılı deyil. Amerika ciddi dövlətdir. Həmçinin, bir var seçkidən əvvəl verilən vədlər, bir də var real situasiya. Prezident kreslosuna oturandan sonra sizin qarşınızla bilgilər gəlir və milli mənfəətləri əsas tutub qərarlar vermək məcburiyyətində olursunuz. Bu qərarı da təkcə Amerikanın dövlət başçısı vermir. Bütövlükdə dövlət sistemi mexanizmi verir. Gördüyünüz kimi, Trampın mühacirlərlə bağlı verdiyi qərarı məhkəmə dayandırdı. Amerika mexanizmi işə düşdü. Ona görə də, bu iki ölkənin yaxınlaşdığını hesab etmək mənə görə çox tezdir.

– Toğrul bəy, Rusiya bu yaxınlarda PKK-nı terror təşkilatı kimi görmədiyini açıqladı. Putinin ümumilikdə PKK, İŞİD, PYD-yə yönəlik siyasətini necə dəyərləndirərdiniz?

– Rusiya, təəssüf ki, Sovet dövründə olduğu kimi kürd məsələsində radikal qruplarla iş görür. Bunların da başında PKK gəlir. PKK dünya tərəfindən qəbul edilmiş terror təşkilatıdır. Onun Suriyada və digər ölkələrdə müxtəlif qolları var. Türkiyə onları da terror təşkilatı kimi tanıyır. Amerikayla münasibətlərdəki gərginlik də buna görədir. Bilirik ki, Amerika Suriyada PKK-nın qolları ilə əməkdaşlıq edir. Ancaq Amerika, Avropa ən azından PKK-nın terror təşkilatı kimi qəbul edir. Rusiyaya gəlincə, Suriyaya məsələsində münasibətlərimiz həssasdır. Belə bir açıqlama da mənə görə çox talehsiz bir açıqlamadır. Mütəxəssis olaraq deyə bilərəm ki, Türkiyə-Rusiya əlaqələrində həqiqi mənada münasibətlərin yaxşılaşdığını hiss etdiyimiz zaman iki məqamı görəcəyik. Onlar həyata keçərsə, Rusiyanın Türkiyəylə bir dialoq qurmaq və doğrudan da, strateji müttəfiqlik qurmaq istədiyinin şahidi olacağıq. Bunlardan birincisi, PKK-nın terror təşkilatı olaraq qəbul edilməsi, ikincisi, Rusiyanın Türkiyəni Avropa ölkəsi olaraq qəbul etməsidir. Yəni Şərqdə deyil, Avropada görməsidir. Bu iki məsələ dəyişmədikcə Rusiyanın Türkiyəyə qarşı siyasətində hər zaman rus üstünlüyü, maraqlarına uyğun addımlar atdığını görəcəyik.

– Türkiyədə MHP-nin başqanı Dövlət Baxçalının təklifindən sonra prezident idarə üsulu məsələsi yenidən gündəmə gəldi. MHP-lilər müsahibələrində illərlə bu sistemə qarşı çıxış edən Baxçalının bu gün bu addımının səbəbini anlaya bilmədiklərini deyirlər. Siz bir politoloq kimi anlayırsınızmı?

– Heç mən də başa düşə bilmirəm. Bunu Baxçalının özündən soruşmaq lazımdır. Çünki onun beyninin içini, bu qərarı nəyə görə verdiyini bilə bilmərik. Rəsmi açıqlamalarında deyir ki, ölkədə bir ikibaşlılıq var və mənim istəyim bu ikibaşlılığın de-yure ortadan qalxmasıdır. Amma mənə görə bu qaneedici bir açıqlama deyil. Problemin də həlli deyil. Dünənə qədər Baxçalı ən kəskin tənqidçilərdən biri idi. Bu gün başqanlıq sisteminin ən güclü müdafiəçisidir.

– Bir də AKP-li millət vəkilləri, siyasət adamları başqanlıq sisteminə “hə” deyilərsə, ölkədə digər dövlətlərin – söhbət güc sahibi dövlətlərdən gedir –sözlərinin keçməyəcəyini deyirlər. Açığı, mən bu izahı başa düşə bilmirəm. Bəlkə, siz izah edəsiniz?

– Belə deyim də... Bu qərar siyasilər tərəfindən verildiyi üçün mahiyyətini bilmirik. Təbliğat zamanı bunu açıqlayanda bir çox məsələ aydın olacaq. Mütəxəssis olaraq iqtidarın bu açıqlaması mənim üçün yetərli deyil. Ərdoğan onsuz da prezidentdir və əlində çox böyük səlahiyyətlər var. Eyni zamanda, ordunun da başında dayanır, baş nazir də ona tabedir. Yəni bu durumda da ingilis gəlib ölkədə hər hansı qərar verə bilməz...

Mən başqanlıq sisteminin yaxşı olub-olmaması barədə müzakirə açmaq istəmirəm. Dünyada hər iki sistem – həm parlament, həm də prezident idarə üsulu mövcuddur. Hətta qarışıq sistemlər də mövcuddur. Hər ölkənin də özünə görə sistemi var. Amerika başqanlıq sistemi də var, Rusiya başqanlıq sistemi var, Fransada yarıbaşqanlıq sistemi var. Azərbaycanda da başqanlıq sistemi var. Bu, yeni bir şey deyil. Burda əsas və cəmiyyəti maraqlandıran məsələ səlahiyyətlərin necə bölüşdürüləcəyidir. Maksimum güc paylaşımı necə olacaq? AKP-nin ən böyük xətəlarından biri bu bölüşdürməni açıqlaya bilməmələridir. Yəni cəmiyyətə mexanizmi tam olaraq izah edə bilmirlər. Baxçalı təklif verdiyi üçün bu işi tələm-tələsik həll edib bir an əvvəl bitirməyə çalışırlar. Yəni əllərinə bir fürsət düşüb, ondan faydalanmaq istəyirlər. Yoxsa belə baxanda nə fərq edər, başqanlıq, yoxsa yarıbaşqanlıq... Önəmli olan mexanizmlərin düzgün işləməsidir.

– “Evetçi” siyasilər deyir ki, ictimai rəy sorğusunda “hə” deyənlər çoxdur, “hayırcılar” da deyir ki, “yox” deyənlər. Siz bu toplumun içindəsiniz. Siz nə müşahidə edirsiniz?

– Hazırda ölkədə fövqəladə vəziyyətdir. Buna görə də cəmiyyətin doğru reaksiyasını görə bilmirsən. Sorğular edilir, bu sorğuların da bəzisi iqtidaryönümlüdür, bəziləri müxalif. Bu referendum digərlərindən çox fərqlidir. Çünki fövqəladə vəziyyət şəraitində aparılır. Baxaq, görək necə olur...

– Toğrul bəy, MHP-lilər hesab edir ki, Ərdoğan onlardan qorxur. Sizcə də elədir?

– AKP də, MHP də eyni təbəqəyə xitab edir. Bu gün MHP-nin potensialı böyükdür. Amma iş orasındadır ki, MHP-nin idarəçiliyi, içərisindəki qarşıdurma onun tam gücünü göstərmir. Digər tərəfdən, Ərdoğan neçə ildir ölkəni təkbaşına idarə edir. Onun bu qədər güclü olmasının səbəbi sadəcə şəxsi keyfiyyətləri deyil, eyni zamanda, qarşısında müxalifətin zəifliyidir. Yəni ola bilsin, MHP-lilərin potensialı var, amma o potensialı üzə çıxara bilmədiklərindən bu gün ölkədə tək bir güc sahibi var, o da Ərdoğandır.

– Bəs MHP-yə yeni başqan seçilməsi ilə bağlı nə düşünürsünüz?

– Hələ ki, partiya daxilində mübahisələr gedir. Baxçalı özü isə qurultaya qatılmaq istəmir. Bu da onun müxalifətdən çəkildiyini göstərir.

–  Varmı bir proqnozunuz? Sizcə, referendumun nəticəsi “hə” olacaq, yoxsa “yox”?

– Siyasilər siyasi oyun oynayırlar. Bir seçim mərhələsi var. Bu mərhələdə bir mütəxəssisin fikir bildirməsi tərəf tutması deməkdir və bu da etik deyil. Ona görə də mən təxminimi açıqlamayacam. Həm də mən münəccim deyiləm, mütəxəssisəm. Mütəxəssis də münəccimlik eləməz, biz sadəcə prosesləri dəyərləndirə bilərik. Əgər iqtidar tərəfi başqanlıq sistemi modelinin  nə olduğunu türk cəmiyyətinə doğru çatdıra bilsə, cəmiyyəti inandıra bilsə, “hə” çıxacaq. İnandıra bilməsə, “yox”. Bu gün “evetçi”lərin əlində ciddi bir imkan var ki, türk cəmiyyətinə, dünyaya nə istədiklərini açıq şəkildə göstərsinlər.