Moved Permanently

Adətən, rəhmətə gedən söz-sənət adamlarıyla vida mərasimi Akademik Milli Dram Teatrında və ya digər sənət ocaqlarında keçirilir, mərhumun cənazəsi burdan son mənzilə yola salınırdı. Şair Söhrab Tahirin cənazəsinin məsciddən götürülməsindən sonra filosof-tənqidçi Əsəd Cahangirin fikri birmənalı qarşılanmadı. O yazmışdı: “Axır ki, sovet dövründən fərqli olaraq mərhumlarımızı şeytanın evindən yox, Allahın evindən yola salırıq”.

Tənqidçi bunu fəlsəfi mənada söylədiyini, sənətin əslində şeytani mahiyyət kəsb etdiyini  deyir. Biz isə bu fikri söz, fikir, sənət adamlarının müzakirəsinə çıxardıq: teatr sözün hansısa mənasında şeytanın evi ola bilərmi? Mərhumun cənazəsinin teatrdan götürülməsi nə dərəcədə yanlış və ya doğrudur? 

“Məscid, ibadət edilməyən zaman adicə tikilidir”

İlahiyyatçı alim Nəriman Qasımoğlu: “Yalnız Quran məntiqini əsas götürüb teoloji baxımdan belə şərh verim ki, yaradıcı mahiyyətdə olan nə varsa, ilahidən təqdir görür. Uca dəyərləri, humanizmi təbliğ edən, insan mənəviyyatının dərinliklərinə nüfuz edib onu nöqsanlardan arındırmağa yönəlik istənilən bədii sənət, o cümlədən, teatr sənəti dağıdıcı mahiyyətdə deyil ki, bunu şeytani mahiyyətdə görəsən. Əlbəttə, bu, o dərəcədə aydındır ki, ciddi-ciddi fikir yürütməyə də çəkinirsən. Ancaq, madam, ciddiyyətlə ortaya mövqe qoyulur, məcburən deməliyəm ki, bu mövqenin heç bir dini əsası yoxdur. Bu yerdə nədənsə dilimizdə işlənən “şeytan arabası” ifadəsini xatırlamaya bilmirəm: vaxtilə avtomobili ilk dəfə görən mövhumatçılar bu ifadəni işlədiblər. Türkiyədə də velosiped “şeytan arabası” “ləqəb”inə layiq görülüb deyə, gülüş doğursa belə, xalq dilində xeyli işləkdir. Əslində, teatrın özü sənət məbədlərindən biridir. Bu sənət yaradıcı mahiyyətdə olduğundan ilahiyə xidmət məzmununa da malikdir. Məscid məsələsinə gəldikdə isə bir məsələni bizim müsəlmanlar unudurlar, yaxud sadəcə bilmirlər. Başqa dinlərdən fərqli olaraq, islam dinində rəsmi məbəd məsələsi ümumiyyətlə yoxdur. Ərəbcəni bildiklərini iddia edənlərin əksəriyyəti də, təəssüf, bilmir ki, “məscid” sözünün əsl mənası “səcdə edilən yer və zaman”dır. Yəni “məscid” dediyimiz təkcə səcdə edilən yer deyil, ibadət həyata keçirilmədiyi zamanda adicə tikilidir, heç bir müqəddəslik statusu daşımır. Aktyorun cənazəsinin teatrdan, alimin cənazəsinin Elmlər Akademiyasından, yazıçının cənazəsinin Yazıçılar Birliyindən götürülməsi əslində simvolik mənada o yaradıcı şəxslərin sənətinə insanların verdiyi dəyəri ifadə edir”.

“Dini xurafat bu gün son yüz ildə olmadığı qədər güclüdür”

Yazıçı-publisist Vahid Qazi: “İnanmıram ki, Azərbaycanın mədəniyyət, ədəbiyyat, teatr tarixinə bələd bir adam olan Əsəd bəy bunu sözün birbaşa anlamında deyə. Kim bilməsə də, Azərbaycan teatrının hansı mühitdə yarandığını, hansı əzablardan keçdiyini o, yaxşı bilir. Yəqin ki, elə fəlsəfi mənada deyib.
Ancaq düşünürəm ki, onun bu sözündən tutub ictimai müzakirə açmaq yaxşıdır. Bu gün cəmiyyətdə ”Din və sekulyarlıq”, lap elə ”Məscid və teatr” mövzusunda açıq debatlara, ictimai dinləmələrə ehtiyac var. Bu yaxınlarda “Əmmaməli gələcək” adlı bir yazı yazmışdım. Ölkəni başına götürən xurafatın gələcək fəsadlarına mən də bir SOS siqnalı çalmaq istədim. Elə adamlardan qınaq gəldi ki, çaşıb qaldım. Özüm-özümə dedim: ”Biz hara gəlib çıxmışıq?”
Bu gün elə adamları dinə sığınan görürsən ki, əlin üzündə qalır. Siyasi islamın dörd bir yanımızı sardığı bir zamanda siyasilərimizdən tutmuş hökumət adamlarına, ziyalılarımızacan hər kəs onunla ehtiyatlı davranır, bir növ qorxur. Biri elektorat itirər deyə çəkinir, o biri dini kəsimin təşkilatlanmış ictimai qınaq-hücumundan ehtiyat edir. Niyə? Çünki dini xurafat bu gün son yüz ildə olmadığı qədər güclüdür. Mən bu adamların heç birinin dinə münasibətdə səmimiyyətinə inanmıram. 
Son onilliklərdə ölkədə ən çox inkişaf edən dini təmayüldür. O aksiomadır ki, din səfalətin baş aldığı ölkələrdə populyar olur. Bizdə maddi və mənəvi səfalət vüsət aldıqca adamların dinə üz tutması davam edəcək. Dinin total basqısına susmaq, imkan düşəndə hələ bir xoş söz demək bu gün ölkəni başına götürən siyasi yaltaqlıqla eyni statusdadır, belə düşünürəm.
Avropada teatr kilsə məngənəsində boğula-boğula inkişaf edib. Bir növ onun o biri üzü, alternativi kimi. Teatr həyat həqiqətlərinin söyləndiyi, göstərildiyi yerdir. Nağıllar, rəvayətlər, moizələr kilsədə deyilirdi. Kilsə də, məscid də modern inkişafla səsləşmir, əksinə mühafizəkar, tutucu, saxlayıcı institutdur. Həmişə belə olub. Teatr isə müasirliyə can atanların yuvası olub, sekulyar düşüncəyə meydan verib. İndi də belədir.
Hələ bilmək olmaz, şeytan yuvası haradır. Avropada kilsəyə “şeytan yuvası” deyənlər o qədər olub ki. Orta əsr kilsə inkvizisiyasından bu günün pedofil skandallarınacan şeytani əməllər deyilmi? Ötən il real faktlar əsasında Tom Makkartinin çəkdiyi “Spotlight” (“Diqqət mərkəzində”) filminə baxın. 
Bu gün Avropa teartları kilsə olaylarını tamaşaya qoyur, onunla tarixi davanı sözlə, müsiqiylə səhnədə udur. “Notre Dame de Paris” müziklinə mən həm də o konteksdən baxıram. Haradı şeytan yuvası – Esmeraldanın rəqs etdiyi səhnə, yoxsa keşiş Klod Frollonun Kvazimodaya işgəncə verdiyi kilsə?
Biz isə teatr yönəticilərimizdən soruşmuruq ki, niyə teatrlarımız neçə ildir ”Ölü”lər tamaşasını səhnələşdirmir? Kimdir buna mane olan? Hökumət təmsilçiləri o mane olanlardan qorxur, ya onlarla həmrəydir? Jurnalist olsaydım, onlara bu sualı verərdim!
Sonda onu demək istəyirəm ki, yüz il öncəki maarifçi klassiklərimizin həyatları bahasına qurduğu sekulyar ortamı dini xurafatın öhdəsinə buraxmayaq. Bu gün o kövrək sekulyarlığa sevinclər, əsədlər, vahidlər çiyin verməsə, çox yaxın vaxtda Azərbaycan dini xurafatın at oynatdığı məkana çevriləcək”. 

“Sənət insan azadlığını təşviq edir, dinlər isə onu çərçivəyə çalır”

Fizik Yalçın İslamzadə: “Təəssüf ki, son dövrlərdə monoteist dindən daha qədim olan düşüncə və sənət institutlarını dini baxışla, dini terminlərlə dəyərləndirmək – bu, əslində azad düşüncəyə və sənətə qarşı olan dinlərin baxış bucağından o institutları ittiham etməkdir – meyilləri artır.
Teatr, canlı performansın vacib olduğu, insanı dramın ya da komediyanın mərkəzinə qoyan sənət növüdür. Xüsusilə renessans dövründə teatr yenidən canlandı – məqsəd insanı iştirakçı, öz taleyinə sahib çıxmağa çalışan, orta əsrlərdəki kimi duyğuları günah sayıb ittiham edilən deyil, hisslərə və emosiyalara sahib yeni insan tipi olaraq təqdim etmək idi.
Şekspirin qəhrəmanları, qısqanc, siyasi iddiaları olan, qazanmaq ehtirasına sahib, romantik münasibətlər uğrunda feodal institutlarla vuruşmağa hazır olan, özünü reallaşdırmağa çalışan insanlardır. Bu gün hələ də hər 6 saatdan bir dünyada bir Şekspir əsəri səhnələnir.
Teatra dindəki antoqonist varlıqlardan hər hansı birinə görə qiymət vermək, nə teatrı, nə də dinləri doğru anlamamış olmaqdan qaynaqlanır. Dində insanı mərkəzə alan teatr qadağandır, şeytanın insanı yoldan çıxarması isə nəticədə günaha götürürsə, teatrı “şeytan evi” adlandırmaq “günah yuvası” olduğunu deməkdir. Sənət insan azadlığını təşviq edir, dinlər isə onu çərçivəyə salmağa çalışır.
Teatrın şeytan əməli olması ittihamı müsəlman coğrafiyasında teatra qarşı həmişə səsləndirilmiş ittihamdır, indi yenidən canlanır.

“Əgər Tanrı gözəldirsə və gözəlliyi sevirsə, incəsənəti də sevir”

Fəlsəfə doktoru Mail Yaqub: “Mənə görə, incəsənət ümumilikdə gözəlliyin təsviridir. Gözəllik aksiomatik faktdır. Hamı gözəl ev, gözəl insan, gözəl süfrə, gözəl mənzərəni sevir. Tanrı gözəldir və gözəlliyi sevir. Bu da faktdır və dini mətnlərdə də təsdiq olunub. Əgər Tanrı gözəldirsə, gözəlliyi sevirsə, incəsənət də gözəlliyin təsviridirsə, demək, Tanrı incəsənəti də sevir. Bunlar bir-birindən ayrı faktlar deyillər. Təbii ki, hər bir məkanda – küçədə, bazarda, məktəbdə ilahilik də ola bilər, ilahiliyə zidd olan məqamlar da. Bu, təkcə teatra aid deyil. Ancaq teatr “şeytan yuvasıdır” demək yanlışdır. Mən düşünmürəm ki, dostumuz Əsəd Cahangir teatrın başdan-başa şeytan yuvası olduğu qənaətindədir. Çünki onun sənətşünaslıq bilgilərinə bələdəm. Ancaq mən məsələyə daha geniş baxıram. 
Kimin teatrdan, kimin məsciddən götürülməsi şəxsi məsələdir. İrfani anlamda Quranda da buyurulur ki, siz hara ayaq bassanız, ora Tanrnın təcəllası, cilvəsidir. Ona görə, məncə, biz bu məsələyə daha geniş aspektən baxmalıyıq. İlahilik daha geniş trayektoriyanı əhatə edir. Geniş ampluadan baxanda teatr da ilahi sferaya daxil olur, ilahiləşir. Əsl irfani baxış budur”. 

“Sənətin işi şeytanın mahiyyətini açmaqdır”

Aktyor Rza Rzayev: “Əsəd Cahangir savadlı insandır, onu oxuyuram, ancaq bu deyimi yerində deyil. Sənət şeytani mahiyyət daşıya bilməz. Sənət dünyanın var olmasını uzadan vasitələrdən biridir. Buna görə də sənətin işi şeytanın mahiyyətini açmaq, nəyin şeytani əməl olduğunu tapmaqda, göstərməkdə seyirçiyə kömək etmək, onu düşündürməkdir. Əsl sənət heç vaxt “mütləq olan, tam olan budur” demir, görünənlərlə görünməyənləri, deyilə bilinənlərlə bilinməyənləri izah etməyə cəhd edir. Sənət cəmiyyət üçün vacib olan sabitləri, deyilməyənləri dəyişənlərdən qoruyur. Şeytani əməl sabitləri dağıtmağa, xaos yaratmağa, təməl qanunları pozmağa yönəlikdir. Sənət ikinci nöqtədən başlayır. Birinci nöqtə Tanrıya məxsusdur, ikinci nöqtəni hara qoymaqsa, insanın hardan baxmasına və harda olmasına bağlıdır. Şeytan əsl sənət olan yerə yaxın durmaz, çünki əsl sənət işıqdır, şeytan isə işıqda görməz, onun yeri qaranlıqdır. Sənət insanı isə qaranlıq yerə işıq tutar, şeytanın bəlkə də ən az at oynatdığı yer sənətdir. Bütün sahələrdə şeytan xislətli insanlar var. Amma sənət ilə məşğul olanlar şeytandan uzaq durmaq üçün bu “məkanı”ı seçirlər. 
İkincisi isə şeytanın yuvası könüllərdir, ona könül verənlər insanların könlünü ala bilməzlər, çünki işləri insan qəlbi sındırmaqdır. Şeytan məkansız, formasız varlıqdır, şəkli yoxdur, görünən deyil, başqalarının simasında məzmun və mahiyyət baxımından ifadə olunur. Başqalarının görünən tərəfi ilə şeytan görünməyən tərəfini göstərir. Yazar da, aktyor da əvvəlcə insandır, o da ölür, o da başqaları kimi öncə məsciddə lazım olan qaydalardan keçir, sonra vidalaşmaq üçün tamaşaçılarının onu görməsi üçün teatra gətirilir. Sənət insanını adi insanlardan fərqləndirən cəhət onun seyirçisinin, oxucusunun olmağıdır, seyirçi onunla vidalaşmaq üçün onun “ikinci” evinə üz tutur, onun çoxlarından fərqli olduğunu, çoxları kimi ölmədiyini, çoxları kimi olmadığını, fərqini, fərqləndiyini rəsmi qaydada isbat edir, bu “ölüyə” yox, qalanlara mesajdır, fərqin mesajı”.

“Dəfn bürokratik məsələdir”

Rejissor Əlisa Cabbarov: “İnanclı bir insan kimi deyə bilərəm ki, teatr mənim üçün ehramdır. Allahı dərk yolunda insana yardım ola biləcək, insanı özünə tanıda biləcək ehram. Dəfn məsələsi isə praktik, hətta bürokratik nüanslarla bağlı olan məsələdir. Burada ümumiləşdirməyə ehtiyac görmürəm”.

Teatr şeytan yuvasıdırsa, sənət adamları şeytanın xidmətçiləridir?”

Şairə Sevinc Elsevər: “Əsəd əvvəlcə bu fikri fəlsəfi mənada yox, məhz, konkret mənada deyirdi. Ancaq fəlsəfi mənada Əsəd hardasa haqlıdır. Din ta qədimdən incəsənəti də, elmi də “şeytan əməli” adlandırırdı. Çünki incəsənət və elm dinin əhatə dairəsini daraldırdı. Əsəd bəyin dediyi fikirlərdə mən heç bir fəlsəfə görmədim. Məncə, Əsəd bəy Azərbaycanın çoxsaylı teatr xadimlərindən –rejissorlardan, aktyorlardan, teatrşünaslardan, dramaturqlardan, hətta teatrlarda illərini verən qarderobçulardan kiçik bir üzr istəməlidir. Mən hələ dünyasını dəyişmiş sənətkarları demirəm. Teatr şeytan yuvasıdırsa, orda cüzi məvaciblə ömrünü-gününü çürüdən sənət adamları kimdir? Şeytanın xidmətçiləri? 
Məni Əsəd bəyin fikirlərinə qarşı ictimai qınağın olması da sevindirdi. Deməli, bu gözəl ölkəmdə hələ hər şey məhv olmayıb”.

“Teatr nə məbəddir, nə də şeytan yuvası,  yaradıcılıq emalatxanasıdır”

Rejissor Mirsahib Ağazadə: “İstənilən nəsnə şeytani və ya irfani məna daşımaq potensialına malikdir. Bəşər yarandığı gündən bu dual xassəlik davam edir və edəcək. Misallar primitiv olsa da, sadalayacam. Silahla xidmət də etmək olar, xəyanət də. Avtomobili rahatlıq üçün də istifadə etmək olar, bir anın içində 4-5 adamı qanına qəltan etmək də. Əl-qərəz, sənət sənətkarın çıxış edəcəyi nöqtədən öz istiqamətini təyin etmiş olur. Əgər sənət adamı xəstə təfəkkürlüdürsə, komplekslər girdabında batırsa, ondan ən ağılagəlməz iblisanə “yaradıcılıq” gözləmək olar. Normal təfəkkürlü, xoşgörülü bir sənətçidə mütləq ruhu oxşayan, həqiqi yaradıcılıq aktı baş verməlidir. Teatr nə məbəddir, nə də şeytan yuvası. Teatr yaradıcılıq emalatxanasıdır. Qalıb kim necə yaradır... Fəlsəfi yanaşmaya qalsa, onda bilməlidirlər ki, Allahın olmadığı yer yoxdur. İslam fəlsəfəsində hər şey və hər yer Allah və onun sifətlərilə əhatə olunub. Odur ki, istənilən şəxsin hardan cənazəsini qaldırılmasına baxmayaraq, o, elə Allahın hüzurundadır. İstər bu aləmdə fiziki, istərsə də o biri aləmdə ruhi baxımdan”.

“Bu, mərhumun dini baxışından asılıdır”

Şairə Könül Həsənqulu: “Bütün subyektiv fikirlərə hörmətlə yanaşıram. Zira ancaq və ancaq fikir müxtəlifliyinin çoxluğu bəşəriyyəti vahid, aydın həqiqət yoluna gətirə bilir. Mənim fikrimcə, sənət həyatın dekorativ şəklidir ki, onu həqiqi həyatdan fərqləndirən, maraq doğuran cəhəti də, məhz, rəngli dekorlarıdır. Mahiyyəti həyatdan götürüldüyü üçün həyat kimi sənətdə də ilahi və şeytani təzadlar mövcuddur. Sadəcə bəzi sənət əsərlərində birinə, bəzilərində isə digərinə olan meyl nisbətən artır. Bu, elə həyati hadisələrdə də belədir, qaçılmazdır. Yazıçı və digər sənət adamlarının cənazəsinin hardan - teatrdan və ya məsciddən götürülməsi isə sanıram, mərhumun dini baxışına əsaslana bilər”.

“İnsan var ki, cənnəti də cəhənnəm edər...”

“Savalan” sufi-mistik musiqi qrupunun rəhbəri Novruz Novruzlu: “Əməllər niyyətinə görə dəyər tapır. Burada insanın daxili aləmi, baxışı önəmlidir. Hər kəs öz düşüncəsində özgürdür. Kiməsə teatr “şeytan yuvası” görünə bilər. Ola bilər ki, teatrlar mühit olaraq sağlam deyil. Ancaq mənə görə ibadətgahdır. İnsan var ki, cənnəti də cəhənnəm edər...”